Pani Anna pozostawała przez trzy lata w nieformalnym związku z Panem Tomaszem. Kilka miesięcy temu urodziła ona córkę i wtedy nastąpił początek problemów w związku. Otóż jej życiowy partner powziął wątpliwość czy jest on ojcem dziecka. Opuścił wspólnie zajmowane mieszkanie i wyprowadził się do rodziców. Uznał, że nie będzie współuczestniczył w kosztach utrzymania córki, ponieważ czuje, że nie jest ona jego dzieckiem. Na nic zdały się prośby i groźby ze strony Pani Anny. Pan Tomasz zdecydował, że to koniec łączącego ich związku i nie interesuje go los ani swojej partnerki, a tym bardziej małoletniego dziecka. Nasza klientka ma już dość bezproduktywnych rozmów z partnerem i oczekuje porady prawnej ze strony naszej Kancelarii. Co więc można, jak to potocznie mówią, z tym fantem zrobić?
Otóż ojcostwo mężczyzny jest ustalane ,, automatycznie” w sytuacji, kiedy dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, gdyż w takiej sytuacji domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki.
Natomiast, kiedy dziecko rodzi się w związku pozamałżeńskim, koniecznym dla prawnego ustalenia ojcostwa jest uznanie dziecka przez mężczyznę, od którego ono pochodzi. Uznanie ojcostwa następuje, gdy mężczyzna, będący biologicznym ojcem dziecka, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. Uznanie ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności.
Jeżeli mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, nie chce go uznać dobrowolnie, wówczas matka ma prawo wystąpić do sądu z roszczeniem tyczącym się ustalenia jego ojcostwa, gdyż sądowe ustalenie ojcostwa jest drugim obok uznania ojcostwa sposobem ustalenia ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego. Z pozwem o ustalenie ojcostwa mogą wystąpić: dziecko, matka oraz domniemany ojciec dziecka. Matka dziecka może wystąpić z pozwem o ustalenie ojcostwa jedynie do czasu, kiedy dziecko nie osiągnie pełnoletności, po tym czasie jej uprawnienie wygasa. Obecnie występuje niedopuszczalność sądowego ustalenia ojcostwa przed urodzeniem się dziecka, jak również wobec dziecka, które urodziło się nieżywe. Wraz z ustalaniem ojcostwa ustalane jest nazwisko dla dziecka, w sytuacji zgłoszenia takiego roszczenia przez któregokolwiek z rodziców. Warto zasygnalizować fakt, że zgodnie z ustawą prawo o aktach stanu cywilnego w sytuacji, kiedy ojciec nie uznaje dziecka, ani nie zachodzi domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa wówczas wpisuje się̨ do aktu urodzenia dziecka, jako imię̨ ojca – imię̨ wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka, a w braku takiego wskazania – jedno z imion zwykle w kraju używanych oraz jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe – nazwisko matki, z odpowiednią adnotacją w rubryce „Uwagi”. W sytuacji spornej między rodzicami, sąd w wyroku ustalającym ojcostwo nadaje dziecku nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca.
Kolejną kwestią, o której warto pamiętać występując z roszczeniem związanym z ustaleniem ojcostwa to kwestia władzy rodzicielskiej. Władza rodzicielska – w razie sądowego ustalenia ojcostwa – powstaje z mocy prawa. W związku z tym, sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka może orzec jedynie o zawieszeniu, pozbawieniu lub ograniczeniu władzy rodzicielskiej, jeżeli istnieją ku temu przewidziane w art. 107 oraz 109-111 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przesłanki. Sąd, ustalając, więc ojcostwo, aby zaingerować we władzę rodzicielską musi dojść do przekonania, że pozostawienie w ogóle lub pełnej władzy rodzicielskiej danemu rodzicowi będzie sprzeczne z dobrem dziecka. Aktualnie często dochodzi w tym zakresie do formułowania błędnych roszczeń, wynikających z poprzedniej regulacji prawnej, kiedy to, aby ojcu przysługiwała władza rodzicielska sąd w wyroku ustalającym ojcostwo musiał wyrzec o tym wprost. Obecnie nie ma potrzeby pozytywnego wyrzeczenia w tym zakresie, gdyż z chwila ustalenia ojcostwa ojciec z mocy prawa nabywa pełni praw rodzicielskich.
Pomiędzy uprawnieniem do dochodzenia ustalenia ojcostwa a roszczeniami majątkowymi istnieje współzależność przejawiająca się tym, że roszczeń majątkowych nie można dochodzić oddzielnie bez uprzedniego ustalenia ojcostwa. W związku z tym łącznie z ustaleniem ojcostwa można żądać świadczeń alimentacyjnych od domniemanego ojca dziecka, gdyż zgodnie z art. 143 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli ojcostwo mężczyzny, który nie jest mężem matki, nie zostało ustalone, zarówno dziecko, jak i matka mogą dochodzić roszczeń majątkowych związanych z ojcostwem tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa. Wysokość alimentów zależy od usprawiedliwionych potrzeb dziecka oraz od możliwości zarobkowych i majątkowych ojca dziecka i jest de facto wypadkową usprawiedliwionych potrzeby uprawnionego, oraz możliwości majątkowych i zarobkowych zobowiązanego. W tym zakresie warto przywołać orzeczenie Sądu Najwyższego z 16 maja 1975 r., sygn. akt III CRN 48/75, w którym wskazano, iż zakres obowiązku alimentacyjnego może i powinien być większy od wynikającego z faktycznych zarobków i dochodów zobowiązanego, jeśli przy pełnym i właściwym wykorzystaniu jego sił i umiejętności zarobki i dochody byłyby większe, a istniejące warunki społeczno-gospodarcze i ważne przyczyny takiemu wykorzystaniu nie stoją na przeszkodzie.
Warto również wskazać, że oprócz alimentów bieżących, w pozwie o ustalenie ojcostwa można dochodzić również alimentów tzn. ,,zaległych”. Dochodzenie alimentów za okres poprzedzający wytoczenie powództwa jest dopuszczalne tylko w ograniczonym zakresie, bo tylko w wypadku, gdy pozostały niezaspokojone potrzeby lub zobowiązania zaciągnięte przez uprawnionego względem osoby trzeciej na pokrycie kosztów wychowania i utrzymania dziecka.
Artykuł 141 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego pozwala również na dochodzenie przez matkę dziecka pozamałżeńskiego w trakcie postępowania związanego z ustalaniem ojcostwa zwrotu w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu. Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące. W związku z tym, jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Przez wydatki związane z ciążą i porodem należy rozumieć wydatki, które w sposób bezpośredni wiążą się z ciążą i porodem, jako normalne następstwa tych zdarzeń (np. nabycie dla dziecka wyprawki lub wózka), natomiast, co do innych koniecznych wydatków albo szczególnych strat majątkowych chodzi o wydatki albo szczególne straty majątkowe, które wiążą się z tymi zdarzeniami pośrednio (np. koszty dodatkowego odżywiania matki lub specjalnych leków dla niej w razie wystąpienia komplikacji związanych z ciążą lub porodem), mają, więc charakter nietypowy.
Obowiązek alimentacyjny ojca na rzecz małoletniego dziecka nie wygasa ani z chwilą ograniczenia, ani też z chwilą pozbawienia praw rodzicielskich. To samo tyczy się prawa do osobistej styczności ojca z dzieckiem, przy czym w sprawie o ustalenie ojcostwa nie ma możliwości dochodzenia regulacji kontaktów.
W sytuacji, kiedy dziecko urodziło się nieżywe wówczas zgodnie z art. 143 zd. 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego matka takiego dziecka może dochodzić przysługujących jej roszczeń majątkowych związanych z ojcostwem bez jednoczesnego dochodzenia ustalenia ojcostwa. W takim wypadku żądaniem pozwu obejmuje się tylko roszczenia przewidziane w art. 141 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego a tj. wydatki związane z ciążą i porodem oraz koszty trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu, przesłanką zaś żądania jest twierdzenie, że pozwany mężczyzna jest ojcem dziecka, które urodziło się nieżywe.
